شاعران مشهور آذربایجان

 پایگاه خبری تبریز یازار/احمد علیون سرزمین باستانی آذربایجان خاستگاه و مامن فرهنگ و تمدن ایرانی است و تاریخ ادبیات آن بیشتر از آنست که حتی در چندین جلد کتاب به وصف آید، لذا این مطلب را می توان مطالعه ای کوتاه در معرفی شعرای بزرگ آن به حساب آورد

1. همام تبریزی

مشهورترین شاعران آذربایجان: همام تبریزی

همام تبریزی از معروفترین شاعران آذربایجان در قرن هفتم هجری است که به پارسی، تاتی و آذری شعر سروده است،

او در عصر حکومت ایلخانان مغولان در تبریز به دنیا آمد و در دوران سعدی می زیست و به سبب علاقه ای که به او داشت بعضی غزل های سعدی را استقبال کرده است.

در شعرهای همام نفوذ افکار عرفانی بسیار آشکار و حتی غزل های او حاوی اشارت های صريح اهل سلوك است. عبید زاکانی دو غزل از او را که یکی تماماً به لهجه آذری است، در عشاق نامه خود نقل کرده و حافظ نیز به شعرهای او توجه داشته است.

شب دراز که مانند زلف یار من است
چو زلف یار به دست است، کار کار من است

ز روزگار همین یک دم است حاصل من
که کارساز دلم یارِ سازگار من است

نخواهم آخرِ این شب ولی چه شاید کرد
که کارها همه بیرون ز اختیار من است

چو صبح پرده‌دری می‌کند شکایت‌ها
همی‌کنم بر آن کس که غمگسار من است

میان فصل زمستان تو چون بهار منی
میان خانه گلستان و لاله‌زار من است

به هیچ رنگ ز دستش نمی‌توانم داد
ضرورت است که نقش خوشش به کار من است

2. عصار تبریزی

محمد عصار تبریزی عصار تبریزی از شاعران آذربایجان قرن هشتم هجری در تبریز به دنیا آمده و سراینده منظومه عاشقانه “مهر و مشتری” به زبان فارسی است.

این منظومه بر وزن خسرو شیرین نظامی گنجوی و در قالب مثنوی سروده شده است.

مهر و مشتری داستان عشق میان مهر پسر شاپور پادشاه شهر استخر و مشتری، پسر وزیر شاپور است. این دو پسر از کودکی به یکدیگر دل می‌بندند و با وجود مصائب فراوانی که عشق آن‌ها برایشان به بار می‌آورد تا پایان عمر بر سر عشق خود می‌مانند.

جو عصار مهر از طبع مردم
که گل هرگز ز شورستان نخیزد

وفا از صورت بی معنی خلق
چو از صورت ملایک می گریزد

به غربال فلک بر فرق اینها
قضا جز گرد غداری نبیزد

به مهر آن را که نیکی بیش خواهی
به کینت هر زمان بدتر ستیزد

چو اشک آن را که سازی جای در چشم
اگر دستش دهد خونت بریزد

3. خاقانی شروانی

اگر اهل ادبیات و شعر باشید، حتما نام خاقانی شروانی از شاعران آذربایجان را شنیده‌اید. افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی متخلص به خاقانی شاعر قرن ششم هجری و از بزرگترین شاعران قصیده گوی شعر پارسی است قوت اندیشه و مهارت او در ترکیب الفاظ و خلق معانی و ابتکار مضامین جدید و پیش گرفتن راههای خاص در توصیف و تشبیه مشهور است

او از باب علم و ادب و مقام و مرتبه بلند و استادی مهارت در فن خود در شمار شاعران بزرگ ایران و از ارکان شعر پارسی است و شیوه او که در شمار سبکهای مطبوع شعر است پس از وی مور تقلید و پیروی بسیاری از شاعران پارسی زبان قرار گرفت.

خاقانی در اشعارش به سفرهای خود به دربارهای مختلف پرداخته و تجربیاتش را در شعرهایش منعکس کرده است. مهم‌ترین آثار او  دیوان خاقانی و تحفةالعراقین است

ختی دارم چو چشم خسرو همه خواب
چشمی دارم چو لعل شیرین همه آب

جسمی دارم چو جان مجنون همه درد
جانی دارم چو زلف لیلی همه تاب

4. قطران تبریزی

قطران تبریزی از شعرای شیرین سخن و لطیف البيان قرن ششم در تبریز است،  طبعش توانا و روحش متوازن است و بعضی از قصایدی که در دیوانش موجود نزد ادبا اهمیت و شهرت دارد و مضامین لطیف و نکات دلفریب و نیز سلاست و روانی عبارات و توازن افکار در سروده هایش خوانندگان را فریفته و شیفته بیان فریبا و لحن سحرانگیز وی گردیده اند

قطران نخستین سخن سرای آذربایجانی است که به روش شعرای خراسان قصاید نیکو و بلند سروده و اگرچه به گفته ناصر خسرو پارسی نیکو نمیدانسته اند

ای دوست بیا تا ره دیگر گیریم
وازار و جفاها ز میان برگیریم

مر یکدیگر را خود ببر اندر گیریم
کینه بنهیم و صحبت از سر گیریم

5. شمس مغربی

شاعر دیگری از خطه آذربایجان که می‌خواهیم به شما معرفی کنیم، شمس مغربی است. ملا محمد شیرین مغربی در سده هشتم هجری می‌زیسته و از صوفیان تبریز است.

دلیل اینکه ملا محمد شیرین لقب مغربی داده‌اند این است که به غرب سفر کرد و از دست یکی از منسوبین ابن عربی خرقه پوشید. او به جز اشعار فارسی، به زبان عربی و آذری هم شعر سروده است که مضامین اغلب آن‌ها موضوعات عرفانی، سلوک، تقرب و بیان حالات روحی عارفان است. البته در آثار او صنایع ادبی و آرایه‌ مشاهده نمی‌شود. با این حال مطابق نظر بزرگان وی تحت تاثیر عطار و سنایی بوده و از بزرگ‌ترین شاعران آذربایجان است.

6. صائب تبریزی

صائب تبریزی از برجسته‌ترین غزل‌سرایان زبان فارسی در دوران صفویه است، پدرش از بازرگانان تبریز بود که در عهد شاه عباس بزرگ به اصفهان مهاجرت کرد و در محله عباس آباد سکونت گزید و صائب تبریزی در اصفهان  ولادت یافت، به همین سبب او را گاه تبریزی و گاه اصفهانی گفته اند در حالی که شاعر انتساب خود و خاندانش را به تبریز فراموش نمی کرد.

صائب در سال ۱۰۳۴ ه‍.ق از اصفهان عازم هندوستان و از آنجا به هرات و کابل رفت و پس از ده سال به ایران بازگشت و در اصفهان اقامت گزید و شاه عباس دوم صفوی به او مقام ملک‌الشعرایی داد. صائب هشتاد سال زندگی کرد و در اصفهان دیده از جهان فروبست.

صائب سبک هندی را به کمال رساند و نازکی خیال و لطافت اندیشه و مضمون‌سازی‌های ظریف و معنی‌های بیگانه و باریک در شعر وی دیده می‌شود. ابیات غزل وی، استقلال معنایی دارند و در یک غزل از چندین موضوع سخن گفته و با اثربخشی بر شاعران پس از خود، سبک هندی را به یکی از مهم‌ترین سبک‌های ادبی فارسی تبدیل کرده است.

7. محمود ملماسی

محمود ملماسی، شاعر و نویسنده آذربایجانی در شهر ملماس یا مرند امروزی در دوره قاجاریه متولد شده و به دلیل اشعار و نوشته‌هایش به زبان‌های فارسی و ترکی آذربایجانی مشهور شده است.

ملماسی از بزرگ‌ترین شاعران آذربایجان است که بیشتر به موضوعات اجتماعی، فرهنگی و هویتی می‌پردازد و با زبانی روان و تصاویری غنی، توانسته جایگاه خاصی در میان ادیبان منطقه پیدا کند.

او از جمله شاعرانی است که فرهنگ و هنر آذربایجان را در آثارش متجلی ساخت و نقش مهمی در حفظ و گسترش زبان و ادبیات ترکی ایفا کرده است. او در مقبره‌الشعرای تبریز دفن شده است.

8. ایرج میرزا

ایرج میرزا از شاعران برجسته و پیشرو دوره مشروطه است که در تبریز به دنیا آمده و به دلیل سبک خاص و نگاه انتقادی‌اش به مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مشهور شده است.

ایرج میرزا که با نام‌های جلال‌الممالک و فخرالشعرا هم معروف است، نوه فتحعلی‌شاه قاجار بوده و به همین دلیل به او لقب ایرج میرزا داده‌اند.

ایرج میرزا از مشهورترین شاعران آذربایجان است که از پیشگامان شعر نوین فارسی به شمار می‌آید و در اشعار خود از زبان ساده، روان و نزدیک به زبان مردم استفاده کرده است.

وی با بیانی طنزآمیز و گاه انتقادی به موضوعات مختلف از جمله آزادی، حقوق زنان، خرافات و نابرابری‌های اجتماعی پرداخت.

او در سن 53 سالگی در تهران درگذشت، اما اشعارش همچنان الهام‌بخش و تأثیرگذار باقی مانده‌اند. شهریار، وحید دستگردی و ملک‌الشعرای بهار از شاعران همدوره ایرج میرزا بودند که در سوگ او اشعاری سرودند.

9.استاد شهریار

سید محمد حسین بهجت تبریزی که ما وی را با نام شهریار می‌شناسیم، از برجسته‌ترین شاعران آذربایجان و ایران است. شهریار در تبریز به دنیا آمد و تحصیلات خود را در رشته‌های پزشکی و ادبیات به پایان رساند.

شهریار به عنوان شاعری با احساسات عمیق و زبانی دلنشین شناخته می‌شود و شعرهایی به دو زبان فارسی و آذری با مضامین عاشقانه، اجتماعی و ملی سروده است. مجموعه شعر “شعر عاشقانه” و “حیدر بابایه سلام” از مهم‌ترین آثار او به شمار می‌روند.

شهریار با استفاده از زبان ساده و آهنگین، توانست ارتباط عمیقی با مخاطبان برقرار کند و احساسات انسانی را با زبانی شاعرانه به مخاطب انتقال دهد.

او همچنین به عنوان یک ملی‌گرا در اشعارش به تاریخ و فرهنگ آذربایجان و ایران هم اشاره می‌کند. استاد شهریار سال بعد از تحمل رنج بیماری ۱۳۶۷در تهران درگذشت و با میراث فرهنگی و ادبی عمیقی که در دل مردم ایران به جا گذاشت، به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار ادب فارسی شناخته شد.

10.  پروین اعتصامی

پروین اعتصامی اولین زن شاعر ایرانی است که در تبریز و خانواده‌ای فرهنگی به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در ادبیات و فلسفه شروع کرد و به شدت تحت تاثیر ادبیات کلاسیک ایرانی و همچنین فرهنگ غربی قرار گرفت. پروین از شاعران آذربایجان است که شعرهایی با مضامین اجتماعی، اخلاقی و زنانه را با زبانی ساده و دلنشین سروده و احساسات و افکار خود را بیان می‌کند.

پروین اعتصامی به خاطر توانایی‌هایش در سرودن شعرهای قالبی و آزاد، همچنین تلاش برای ارتقا جایگاه زنان در جامعه ایرانی مشهور شده است.

او در سال 1320 درگذشت، اما آثارش الهام‌بخش نسل‌های بعدی شاعران و نویسدگان ایرانی است. از مهم‌ترین آثار او می‌توانیم به “دیوان پروین” و “قصه‌های شیرین” اشاره کنیم.

11. حبیب ساهر

حبیب ساهر شاعر نامدار آذربایجانی در بهار ۱۲۸۶ هجری شمسی در شهر ترک از توابع میانه به دنیا آمد.

دوران دبیرستان را با محمدحسین شهریار هم‌مدرسه شد و به گمان بسیاری، منظور شهریار از: «شهریارا بی حبیب خود نمی‌کردی سفر»، ساهر بوده‌است.

ساهر، داستان‌نویس و شاعری توانا بود. از او آثاری به سه زبان ترکی، فارسی و فرانسوی منتشر شده‌است. هم‌زمان با تقی رفعت و قبل از ظهور نیما، ساهر شعر نو فارسی سرود و سبک جدیدی را در شعر ترکی بنیان گذاشت، و بدین‌گونه بود که عنوان «پدر شعر نو ترکی ایران» درمورد او به کار رفت.

اکنون در دانشکده‌های ادبیات ترکیه و جمهوری آذربایجان، دانشجویان دوره‌های عالی ادبیات ترکی، برای فارغ‌التحصیل شدن، باید در کنار سایر دروس خود، درسی سه واحدی به نام ساهر شناسلیق (ساهرشناسی) را هم بگذرانند.[نیازمند منبع] ظرایف ادبی اشعار ترکی ساهر، همچون «حیدربابایا سلام» شهریار، آن چنان گسترده و غنی است، که تاکنون قریب ۶ موضوع پایان‌نامه دوره دکترا و کارشناسی ارشد را به خوداختصاص داده‌است.

12.  ثمین باغچه‌بان

ثمین باغچه‌بان به عنوان شاعر، نویسنده و مترجم ایرانی، به‌ویژه در حوزه ادبیات کودک و نوجوان شناخته می‌شود. او در تبریز به دنیا آمد و تحصیلات خود را در رشته‌های ادبیات و زبان ادامه داد. ثمین باغچه‌بان دختر جبار باغچه‌بان است که آموزشگاه ناشنوایان ایران را بنیانگذاری نمود.

او به دلیل شعرهایش که به سادگی و زیبایی احساسات کودکان را بیان می‌کند، معروف شده است و مهم‌ترین آثار او “شعرهای کودکانه” است که به زبان ساده و دلنشین، دنیای کودکان را به تصویر می‌کشد.

ثمین باغچه‌بان از شاعران آذربایجان سعی کرده در مجموعه‌های شعر و داستان‌های کودکانه به مضامینی نظیر دوستی، طبیعت و اخلاق بپردازد. در واقع ثمین باغچه‌بان به ترویج ادبیات کودکان در ایران و مطرح کردن حقوق و نیازهای آن‌ها در جامعه کمک شایانی کرده است. او بعد از پیروزی انقلاب به ترکیه مهاجرت کرد و در همانجا از دنیا رفت.

13.  سلیمان امینی

سلیمان امینی، ادیب و شاعر معاصر تبریزی که با نام امینی تبریزی هم معروف است، یکی از چهره‌های تاثیرگذار در ادبیات آذربایجان و ایران است.

او با سرودن اشعاری در سبک‌های مختلف توانسته جایگاه ویژه‌ای در میان شاعران آذربایجان پیدا کند. اشعار او اغلب به زبان‌های فارسی و ترکی آذربایجانی سروده شده و مضامینی از  عشق، طبیعت، فرهنگ بومی و مسائل اجتماعی دارد. سلیمان امینی با زبانی روان و تصاویری ملموس، توانسته ارتباط نزدیکی با مخاطبان خود برقرار کند.

14.  رضا براهنی

رضا براهنی نویسنده، شاعر، منتقد و مترجم برجسته ایرانی در تبریز به دنیا آمد. او در حوزه‌های مختلف ادبی از جمله شعر، داستان‌نویسی و نقد ادبی تاثیرگذار بود و نقشی کلیدی در پیشبرد جریان‌های نوگرایانه در ادبیات فارسی ایفا کرد.

براهنی از شاعران آذربایجان در زمینه نقد ادبی با ارائه نظریه‌های ساختارشکنانه و ترجمه آثاری از ادبیات جهان، دریچه‌های تازه‌ای به روی ادبیات فارسی گشود. وی بعد از گرفتن لیسانس در رشته زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه تبریز به ترکیه رفت و مدرک دکتری گرفت. بعد از برگشت به ایران در دانشگاه تهران مشغول تدریس شد. براهنی در سال 1351 به آمریکا رفت و فعالیت‌هایی در جهت افشاگری حکومت شاه انجام داد.

فعالیت‌های ادبی و سیاسی رضا براهنی از شاعران آذربایجان تاثیر زیادی بر نسل‌های مختلف نویسندگان و شاعران پس از خود گذاشت. او با مجموعه‌های شعری همچون”خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم” و آثار داستانی مانند “آواز کشتگان” و “رازهای سرزمین من” توانست مرزهای سنتی ادبیات فارسی را به چالش بکشد و به خلق سبک‌های نوین بپردازد. رضا براهنی در سال 1400 در کانادا درگذشت.

15.  رزا جمالی

یکی دیگر از شاعران زن آذربایجان، رزا جمالی است. او در سال 1356 در تبریز به دنیا آمد و با سرودن اشعاری با زبانی نو و ساختارشکن، نقش مهمی در پیشبرد شعر آوانگارد فارسی ایفا کرده است.

رزا از شاعران آذربایجان در آثار خود با زبانی پیچیده و تصویری به مسائل فلسفی، اجتماعی و هویتی می‌پردازد. جمالی همچنین در زمینه ترجمه و نقد ادبی فعالیت دارد و با ترجمه آثاری از ادبیات جهان، نقش مهمی در معرفی ادبیات بین‌المللی به فارسی‌زبانان ایفا کرده است.

16.  مهدی روشن ضمیر

مهدی روشن ضمیر از مشهورترین شاعران آذربایجان است که در مقبره‌الشعرا دفن شده است. او در زمینه شعر نو و سپید فعالیت می‌کرد و در اشعارش به مفاهیم اجتماعی، انسانی و فلسفی پرداخته‌ است. او با نگاهی ویژه به مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌پردازد و آثار منحصربه‌فردی را خلق کرده و به نقد و تحلیل جامعه پرداخته است.

از ویژگی‌های بارز شعرهای او می‌توان به زبان ساده و روان و عمق معنایی اشاره کرد. مهدی روشن‌ضمیر علاوه بر شعر، در زمینه ترجمه نیز فعالیت نموده و آثار ادبی را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

17.  بهمن سرکاتی

یکی از شاعران آذربایجان که در مقبره‌الشعرا دفن شده، بهمن سرکاتی یا قوسی تبریزی است. او از چهره‌های برجسته ادبیات معاصر است که در زمینه شعر نو و سپید فعالیت می‌کرد. سرکاتی همچنین در عرصه ترجمه و نقد ادبی هم فعالیت داشت.

شعرهای او با زبان شیوا و روان، به بررسی مسائل اجتماعی و فرهنگی پرداخته و احساسات عمیق شاعر را به تصویر کشیده است. دو نسخه از دیوان اشعار او در موزه‌های بریتانیا و تفلیس نگهداری می‌شوند. برای آشنایی با گرایشات سیاسی وی باید بدانید، قوسی تبریزی از شاعران آزاده‌خواه ایرانی بود و در یکی از اشعار خود از فقدان آزادی در روزگار خود شکایت می‌کند.

18.  جواد آذر

جواد کناره‌چی ادیب، ترانه‌سرا و شاعر مشهور در تبریز به دنیا آمده است که ما او را با نام جواد آذر می‌شناسیم. او علاوه بر شعر و ترانه، در موسیقی و خوشنویسی هم سرآمد است.

جواد آذر از شاعران آذربایجان، تحصیلات خود را در تبریز شروع کرد، همزمان خوشنویس مشهوری شد و برای پیشرفت در حرفه خود راهی تهران شد. زبان و قدرت قلم او تحت تاثیر صائب بود و توانست قصاید و غزلیات خاصی را از خود به یادگار بگذارد. از اشعار جواد آذر در آلبوم‌های محمد رضا شجریان، شهرام ناظری و محسن چاووشی استفاده شده است.

این شاعر بزرگ و شهیر در سال 1379 در آلمان از دنیا رفت اما جسد وی به تبریز منتقل شد و در مقبره‌الشعرا دفن شد.

19.  نظمی تبریزی

یکی دیگر از شاعران آذربایجان که می‌خواهیم به شما معرفی کنیم، علی نظمی ادیب است که در سال 1306 در تبریز به دنیا آمده است و به نظمی تبریزی تخلص دارد. وی به دلیل سرایش غزل مشهور شده و از شاگردان ملک‌الشعرای بهار بود. البته جالب است بدانید نظمی تبریزی به مدت 30 سال از دوستان و مصاحبان استاد شهریار بود.

شورای ارزشیابی هنرمندان کشور نظمی تبریزی را پیشکسوت شعر و ادب فارسی معرفی کرده است. مشهورترین آثار وی “گلشن معانی” و “تذکره‌الشعرا” است و غزل‌های فاخر و شور‌انگیزی از ایشان به جا مانده است. شاعر صاحب‌سبک و خوش‌قریحه در سال 1402 از دنیا رفت و در مقبره‌الشعرای تبریز دفن شد.